Ngjarjet kryesore që shoqëruan vitin 2023 – Nga tërmeti në Turqi, e deri te gara hapësinore!

2023-shi ka qenë një vit me shumë ngjarje në arenën globale. Luftërat e vazhdueshme vijuan, ndërsa të reja shpërthyen. Konkurrenca gjeopolitike u rrit, deri në pikën ku takimi mes liderëve të dy ekonomive më të mëdha në botë u bë lajmi kryesor, edhe pse bisedimet e tyre rezultuan me pak progres. Në përgjithësi, lajmet e mira kanë qenë të pakëta. Në vijim po sjellin disa prej ngjarjeve kryesore që formësuan vitin 2023, edhe pse shumë nga këto histori do të vazhdojnë në vitin 2024 dhe më tej.

Tërmete vdekjeprurës goditën anembanë globit

Mbi 67,000 njerëz gjetën vdekjen dhe qindra mijëra të tjerë u plagosën, pasi një sërë lëkundjesh shkatërruese goditën pjesë të Turqisë dhe Sirisë fqinje më 6 shkurt. Mijëra ndërtesa u rrëzuan, duke bllokuar dhjetëra mijëra banorë. Shumica e dëmeve u shkaktuan nga tërmetet me magnitudë 7.8 dhe 7.7 ballë që goditën zonën e Antakya-s brenda disa orësh. Vlerësohet të jetë tërmeti më i madh në Turqi që nga viti 1939. Rreth 59,000 njerëz në Turqinë jugore dhe qendrore u vranë ndërsa mbi 8,000 qytetarë në Sirinë e shkatërruar nga lufta. Qytetet historike të Sanliurfa dhe Aleppo ishin në mesin e atyre të prekurve. Shtatë muaj më vonë, më 8 shtator, Maroku u godit nga tërmeti më vdekjeprurës në historinë e tij, me me epiqendër në malet Atlas. Rreth 3000 njerëz gjetën vdekjen. Banorët në Marrakesh raportuan se disa ndërtesa u shembën në qytetin e vjetër, i cili është pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Pamjet e murit të qytetit mesjetar treguan të çara të mëdha në një pjesë me rrënojat e tjera, që kishin përfunduar në rrugë. Ndërkohë, në fund të vitit më 19 dhjetor, një tërmet i fortë goditi Kinën veriperëndimore, duke vrarë të paktën 148 njerëz dhe shkaktoi humbje ekonomike prej dhjetëra milionësh dollarë në industrinë bujqësore dhe të peshkimit. Zyrtarët në provincën e Gansu kryen vlerësime dhe arritën në përfundimin se industritë bujqësore dhe të peshkimit të provincës kanë humbur 532 milionë juanë apo rreth 74.6 milionë dollarë.

India kalon Kinën si vendi me popullsinë më të madhe në botë

Gjatë shekullit të kaluar, Kina ka pasur popullsinë më të madhe në botë. Por, kjo dominancë përfundoi në 2023, sepse tashmë është India në vendin e parë. Popullsia e saj vlerësohet të jetë 1.43 miliardë njerëz. India ka të ngjarë të mbetet vendi më i populluar në botë edhe për dekadat e ardhshme, pasi popullsia e Kinës po zvogëlohet dhe po plaket. Demografët parashikojnë se popullsia kineze do të bjerë me 100 milionë njerëz deri në mesin e shekullit. Gjatë të njëjtës periudhë kohore, mosha mesatare e Kinës parshikohet të rritet nga 39 vjeç në 51 vjeç. Popullsia e Indisë, ndërkohë, duhet të arrijë gati 1.7 miliardë në mes të këtij shekulli, me një moshë mesatare prej 39 vjeç. Vendet me popullsi më të re dhe me pritjet se numri i popullatës do të rritet, supozohet të kenë fuqi punëtore më të gjallë që konsumon më shumë, dhe si rezultat, gëzojnë ritme më të larta të rritjes ekonomike. Qeveria kineze po përballet me presion të shtuar për të investuar në rrjetin e sigurisë sociale të vendit, një propozim i shtrenjtë që mund të largojë burimet nga prioritetet e tjera. Demografia më e favorshme e Indisë ka nxitur të flitet për një “dividend demografik” të krijuar nga punëtorët e rinj që shërbejnë si motori i rritjes ekonomike.

Mbytja e nëndetëses Titan

Në 18 qershor, nëndetësja Titan, me pesë persona në bord, shpërtheu në Oqeanin Atlantik më 18 qershor. Nëndetësja ishte pjesë e një misioni turistik ekstrem në det, për të vizituar rrënojat 111-vjeçare të Titanikut më shumë se 3,600 nën ujë. Pas disa ditësh misioni i kërkim-shpëtimit përfundoi dhe zyrtarët konfirmuan se disa mbetje të nëndetëses u gjetën rreth 500 metra larg harkut të Titanikut. Pasagjerët në bord ishin Stockton Rush, CEO i OceanGate, kompania që drejtoi dhe projektoi ekspeditën, Paul-Henri Nargeolet, një eksplorues francez i detit dhe ekspert i Titanikut, Hamish Harding, një biznesmen britanik, Shahzada Daëood, një biznesmen pakistanezo-britanik dhe djalin e tij Suleman.

Lufta Rusi-Ukrainë hyn në vitin e dytë

Më shumë se një vit pasi Rusia pushtoi Ukrainën në shkurt të vitit 2022, lufta vazhdoi edhe gjatë 2023, me presidentin ukrainas Volodymyr Zelensky që u përpoq të mobilizojë gjithmonë e më shumë ushtarë dhe të sigurojë armë, pasi aleatët kryesorë Europa dhe Amerika, ngadalësuan financimin për shkak të ndryshimeve në politikën e brendshme. Megjithëse nuk ka informacion konkret për numrin e viktimave, vlerësimet e OKB-së thonë se më shumë se 10,000 civilë ukrainas janë vrarë. Ndërkohë, sipas një raportin të Neë York Times mbi 500,000 ushtarë ukrainas dhe rusë janë vrarë deri më tani. Presidenti rus Vladimir Putin, ndërkohë, ka pohuar se lufta do të vazhdojë nëse Kievi nuk bën një marrëveshje që merr parasysh shqetësimet e sigurisë së Moskës. “Ose arrijmë një marrëveshje dhe biem dakord për disa parametra, sidomos për madhësinë dhe forcën e ushtrisë së Ukrainës, ose e zgjidhim këtë çështje me forcë. Kjo është ajo për të cilën ne do të përpiqemi”, tha Putin.

Kundërofensiva e Ukrainës ka fituar pak terren dhe me një kosto të madhe. Shpresat ishin të mëdha në fillim të vitit 2023, se një kundërofensivë ukrainase mund të thyente kontrollin e Rusisë në Ukrainën lindore dhe ndoshta në Krime. Pavarësisht se u shkaktuan humbje masive trupave ruse, linjat e betejës bënin pak progres pasi ushtria ruse kishte shfrytëzuar dimrin dhe pranverën për të përgatitur një mbrojtje të mirë. Në fillim të nëntorit, gjenerali i lartë i Ukrainës i përshkroi luftimet si një “ngërç” dhe pranoi se me shumë gjasa nuk do të ketë përparim të madh. Pavarësisht se pësoi humbje të mëdha, Rusia kishte dyfishin e numrit të trupave në Ukrainë në vjeshtën e vitit 2023, në krahasim me fillimin e pushtimit.

Ndërkohë, “lodhja e Ukrainës” kishte filluar të transmetohej edhe në Perëndim, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, pasi ligjvënësit republikanë kundërshtuan dërgimin e më shumë ndihmave në Kiev. Me tendencat afatgjata që mund të favorizojnë Rusinë, u rritën thirrjet që Ukraina të kalonte në mbrojtje dhe të kërkonte një armëpushim. Por, kishte pikëpyetje të mëdha nëse presidenti rus Vladimir Putin do të pranonte të ndalonte luftimet. Sipas analistëve, Putin beson se koha është në favorin e tij, veçanërisht nëse zgjedhjet në SHBA nëntorin e ardhshëm sjellin një president që kërkon të ndërpresë lidhjet me Ukrainën.

 

Hamasi sulmon Izraelin

Lindja e Mesme dukej sikur i ishte kthyer normalitetit, madje deri në fund të shtatorit 2023, Izraeli po thellonte lidhjet me vendet arabe. Madje, u shtuan spekulimet se Arabia Saudite së shpejti mund të vendosë marrëdhënie diplomatike me Izraelin. Njëkohësisht, në fuqi ishte edhe një armëpushim në luftën e ashpër civile të Jemenit. Këto zhvillime e shtynë Këshilltarin e Sigurisë Kombëtare në SHBA, Jake Sullivan, të deklaronte: “Rajoni i Lindjes së Mesme është më i qetë sot, se sa ka qenë dy dekada më parë”. por, kjo situatë ndryshoi vetëm tetë ditë më vonë, më 7 tetor, kur Hamasi sulmoi Izraelin. Gjatë sulmeve nga ajri, toka dhe deti rreth 1200 izraelitë u vranë, dita më vdekjeprurëse në historinë e Izraelit. Rreth 240 persona u morën peng. Duke u zotuar për të zhdukur Hamasin, Izraeli filloi sulmet ajrore kundër Gazës dhe më pas pushtoi Gazën veriore.

Numri në rritje i vdekjeve mes civilëve palestinezë, shumica prej tyre gra dhe fëmijë, nxiti zemërim në mbarë botën se Izraeli po kryente krime lufte. Izraeli mohoi akuzat, duke argumentuar se Hamasi po përdorte civilët palestinezë si mburoja njerëzore. Joe Biden mbështeti pa mëdyshje të drejtën e Izraelit për t’u hakmarrë dhe udhëtoi në Izrael në fillim të konfliktit për të treguar mbështetjen e tij. Sidoqoftë, në fillim të dhjetorit, zyrtarët amerikanë po i kërkonin publikisht Izraelit të bënte më shumë për të mbrojtur civilët ose të rrezikonte një “disfatë strategjike”. Frika se konflikti me Gazën mund të çojë në një luftë më të gjerë në Lindjen e Mesme, u lehtësua në fund të vitit, por nuk u zhduk plotësisht.

Azerbajxhani anekson rajonin e Nagorno-Karabakh

Efektet e kolapsit të Bashkimit Sovjetik vazhdojnë të ndihen edhe sot, rreth tre dekada më vonë. Vendet që dolën nga kolapsi sovjetik kishin kufij që shpesh nuk përputheshin me vendin ku jetonin grupet kombëtare, duke mbjellë farat për konflikt. Enklava e Nagorno-Karabakh në Azerbajxhan, për shembull, ishte e populluar pothuajse tërësisht nga armenë etnikë të painteresuar për t’u qeverisur nga Baku zyrtar. Në fund të vitit 1991, Nagorno-Karabaku shpalli pavarësinë, duke shkaktuar një luftë midis Armenisë dhe Azerbajxhanit. Kur luftimet përfunduan në vitin 1994 me një armëpushim të ndërmjetësuar nga Rusia, Nagoro-Karabakh kishte fituar “de fakto” pavarësinë së bashku me një pjesë të territorit të Azerbajxhanit. Pavarësisht sulmeve të përhershme ndërkufitare, armëpushimi u mbajt deri në shpërthimin e luftimeve në shkallë të gjerë në shtator 2020. Pas gjashtë javësh, Rusia negocioi një armëpushim tjetër, por Azerbajxhani mori kontrollin e pjesës më të madhe të Nagorno-Karabakut. Tensionet mbetën të larta dhe në shtator 2023, Azerbajxhani sulmoi përsëri. Brenda disa ditësh, pushtoi territorin që nuk e kontrollonte dhe njoftoi se do të fillonte “riintegrimin” e enklavës.

Brenda një jave, më shumë se 100 mijë armenë, ose afërsisht 85 për qind e popullsisë së Nagorno-Karabakut, ikën në Armeni. Eksodi nxiti protesta në Armeni për dështimin e qeverisë për të mbrojtur armenët e tjerë dhe ngriti pikëpyetje se pse Rusia nuk arriti të parandalonte shkatërrimin e Nagorno-Karabakut. Siguria e armenëve të mbetur mund të jetë një pikë zjarri e vazhdueshme midis Armenisë dhe Azerbajxhanit.

Inteligjenca artificiale ofron mundësi dhe rreziqe

Inteligjenca Artificiale shpërtheu në ndërgjegjen e publikut vitin e kaluar me lançimin e ChatGPT. Në vitin 2023, teknologjia e bazuar në të ashtuquajturat modele të gjuhëve jo vetëm që u përmirësua, pasi versioni i fundit i ChatGPT është 10 herë më i avancuar se versioni i mëparshëm, por qeveritë, kompanitë dhe individët lëvizën shpejt për të shfrytëzuar potencialin. Kjo shkaktoi debate të nxehta nëse Inteligjenca Artificiale po sjell një epokë të re të krijimtarisë dhe prosperitetit njerëzor, apo po hap “Kutinë e Pandorës” që do të prodhojë një të ardhme plot makth. Optimistët vunë në dukje se si Inteligjenca Artificiale po sillte zbulime shkencore me një ritëm të paprecedentë në shumë fusha, duke mundësuar dizajnimin e shpejtë të ilaçeve, zhbllokimin e mistereve mjekësore dhe zgjidhjen e problemeve matematikore në dukje të pazgjidhshme. Pesimistët paralajmëruan se teknologjia po zhvillohet më shpejt se aftësia e njerëzve për të vlerësuar dhe zbutur dëmin që mund të shkaktojë, qoftë kjo duke krijuar papunësi masive, duke forcuar pabarazitë ekzistuese shoqërore ose duke shkaktuar zhdukjen e njerëzimit. Geoffrey Hinton, një nga pionierët e Inteligjencës Artificiale, la punën e tij në Google për të paralajmëruar për rreziqet, ndërsa udhëheqës të teknologjisë si Elon Musk dhe Steve Ëozniak nënshkruan një letër të hapur duke paralajmëruar se Inteligjenca Artificiale përbën një “rrezik të madh për shoqërinë dhe njerëzimin”. Ndërkohë, skeptikët argumentuan se shumë nga premtimet për këtë teknologji nuk do të realizohen, sepse modelet së shpejti do të fillojnë të stërviten për rezultatet e tyre, duke i bërë ata të pavarur nga sjellja njerëzore. Qeveritë duket se nuk po lëvizin mjaft shpejt, qoftë individualisht apo kolektivisht, për të shfrytëzuar përfitimet e Inteligjencës Artificiale dhe për të kontrolluar rreziqet e saj.

Tensionet SHBA-Kinë vazhdojnë të jenë të larta

Me fillimin e vitit 2023, tensionet SHBA-Kinë dukej se po lehtësoheshin. Sekretari amerikan i Shtetit, Antony Blinken, duhej të vizitonte Pekinin në shkurt për të diskutuar vendosjen e “paqes” në rivalitetin gjithnjë e më të tensionuar gjeopolitik mes dy vendeve. Por, më pas një balonë kineze e mbikëqyrjes u shfaq mbi Shtetet e Bashkuara, e cila u rrëzua nga një avion F-22 Raptor i Forcave Ajrore të SHBA-së në brigjet e Karolinës së Jugut. Pekini këmbënguli se balona kishte dalë nga kursi ndërsa monitoronte motin, një justifikim që Shtetet e Bashkuara e hodhën poshtë. Incidenti rindezi tensionet politike mes dy vendeve dhe bëri që Blinken të shtynte për një moment të dytë vizitën e tij në Pekin. Në anën tjetër, zyrtarët kinezë refuzuan një telefonatë nga Sekretari amerikan i Mbrojtjes, Lloyd Austin pas rrëzimit të balonës, duke theksuar mungesën e një kanali komunikimi midis dy superfuqive. Më në fund, Blinken udhëtoi drejt Pekin në qershor, që sipas Departamentit të Shtetit zhvilloi bisedime “konstruktive”. Këto biseda nuk e ndaluan Uashingtonin të vendoste kufizime shtesë në tregtinë me Kinën, apo të ushtronte presion ndaj Pekinit për të qëndruar larg Tajvanit, Filipineve dhe forcave ushtarake të SHBA-së në Azi. Biden dhe Xi u takuan në nëntor në Forumin e Liderëve të APEC në San Francisko. Bisedimet prodhuan disa marrëveshje të vogla, por jo përparime të mëdha.

Temperaturat globale arrijnë nivele rekord

Ndryshimet klimatike nuk janë më një kërcënim për të ardhmen, por është një realitet i ri për botën. 2023 është ndoshta viti më i nxehtë i regjistruar ndonjëherë. Temperaturat globale nuk kanë qenë kaq të larta të paktën në 125,000 vitet e fundit dhe janë gati të kalojnë kufirin prej 2 gradë Celsius krahasuar me periudhën para industriale, të parashikuar në Marrëveshjen e Parisit të 2015-ës. Rezultati ka qenë ngjarje ekstreme të motit në mbarë globin, duke filluar nga zjarret, thatësirat ekstreme e deri te përmbytjet rekord. Njerëzit në mbarë botën mësuan drejtpërdrejt se temperaturat e larta të kombinuara me lagështinë e lartë mund të vrasin. Optimistët vunë në pah vendimet që mund t’i ndryshojnë gjërat, ndërsa paralelisht investimet totale në energjinë e pastër janë rritur ndjeshëm. Në anën tjetër, kostot e energjisë së erës dhe diellit vazhdojnë të bjenë dhe shumë emetues do të arrijnë kulmin e emetimeve në dekadat e ardhshme. Edhe hidrogjeni po shpallet si burim i energjisë së pastër. Sipërmarrjet e para tregtare që synojnë thithjen e dioksidit të karbonit nga atmosfera po bëhen funksionale, ndërsa shkencëtarët po eksperimentojnë me shkëmbinjtë për të thithur pasivisht dioksidin e karbonit. Megjithatë, ka dyshime serioze se sa shpejt dhe sa shumë mund të rriten teknologji të tilla, veçanërisht kur prodhimi i karburanteve fosile dhe emetimet vazhdojnë të rriten. Diplomatët u mblodhën në forume të ndryshme, si konferenca globale, COP28 që u zhvillua në Emiratet e Bashkuara Arabe, për të diskutuar planet dhe marrëveshjet. Në mbyllje të samitit, mes shumë vështirësisht dhe negociatash, përfaqësues nga afro 200 vende ranë dakord që të reduktojnë konsumin global të lëndëve djegëse fosile, për të shmangur pasojat më të rënda të ndryshimeve klimatike, duke sinjalizuar fundin e ardhshëm të përdorimit të naftës.

“Nxehet” gara hapësinore, Hëna kufiri i ri

Gara për të pushtuar hapësirën gjithmonë ka qënë prezente mes vendeve më të mëdha të botës, por viti 2023 pati zhvillime interesante në këtë kontekst, si përsa i përket shteteve ashtu edhe kompanive. 77 vende kanë një agjenci hapësinore, ndërsa 16 vende janë në gjendje të çojnë objekte në hapësirë. Hëna ka qenë me interes të veçantë. Përpjekja e Rusisë për të shkuar në Hënë përfundoi me zhgënjim në gusht, pasi anija kozmike u përplas në sipërfaqen e satelitit të Tokës. Disa ditë më vonë, India u bë vendi i katërt që zbarkoi me një mjet pa pilot në Hënë, dhe i pari që e bëri këtë pranë rajonit polar jugor të hënës. Dy javë më vonë, India nisi një mision për të studiuar Diellin. Kina dhe Shtetet e Bashkuara kanë gjithashtu programe ambicioze, me NASA-n që synon të çojë astronautë në Hënë deri në vitin 2025. Këto dhe përpjekje të tjera të lidhura me hapësirën po ushqejnë shqetësimet se rivalitetet gjeopolitike do të çojnë në militarizimin e hapësirës. Rritja e interesit për hapësirën ka nxjerrë në pah gjithashtu mungesën e rregullave që rregullojnë operacionet hapësinore. Shtetet e Bashkuara kanë promovuar Marrëveshjen Artemis për të “qeverisur eksplorimin civil dhe përdorimin e hapësirës”. Kina dhe shumë vende të tjera kanë refuzuar të nënshkruajnë këtë marrëveshje. Hartimi i rregullave për hapësirën është i ndërlikuar nga fakti se kompanitë private si SpaceX, Blue Origin dhe Virgin Galactic luajnë një rol të madh në operacionet hapësinore. Rritja e aktivitetit hapësinor gjithashtu ngre pikëpyetje nëse problemi në dukje i zakonshëm i mbeturinave hapësinore do të komplikojë eksplorimin e qiejve. Mbi gjysmë shekulli pasi astronauti amerikan Neil Armstrong u bë njeriu i parë që eci në Hënë, disa vende po përpiqen t’i rikthejnë njerëzit aty shumë shpejt.

Lidion Kulla / SCAN

Material i përgatitur nga portali SCAN TV.
Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.