Analizë/ ‘Gjithçka po mbinxehet’: Pse ekonomia e Turqisë është në një rrëmujë kaq të madhe?!

Inflacioni në rritje dhe një monedhë në kolaps: Pse ekonomia e Turqisë është në një rrëmujë të tillë?

Ekonomia e Turqisë është në rrënim. Inflacioni i ‘arratisur’ dhe një lira në kolaps po shtyjnë miliona turq në prag të rrënimit financiar dhe po godasin fabrikat, fermerët dhe shitësit me pakicë në të gjithë vendin. Më shumë se dy të tretat e njerëzve në Turqi janë duke luftuar për të paguar ushqimin dhe për të mbuluar qiranë e tyre, sipas një sondazhi nga Yöneylem Social.

Por nuk ishte gjithmonë kështu. Ekonomia turke erdhi me hapa të mëdhenj gjatë dy dekadave të fundit, duke arritur mesatarisht 5.8% rritje vjetore të PBB-së midis 2002 dhe 2021. Por, çfarë shkoi keq?

Pyetni këdo që shkon në Turqi vit pas viti dhe ata do t’ju thonë se lira turke është në telashe. Duke filluar nga viti 2013, valuta ka rënë në mënyrë të vazhdueshme në vlerë, duke pësuar një ‘zhytje’ gjatë 12 muajve të fundit. Në shtator 2021, 1 dollar amerikan vlente rreth 8 lira turke, por deri në tetor 2022 kjo vlerë ka shkuar në gati 19. Një nga pasojat kryesore të këtij zhvlerësimi është inflacioni.

Kur monedhat bien në vlerë, gjërat e sjella nga jashtë bëhen më të shtrenjta. Me shumicën e vendeve që importojnë mallra, si karburant, materiale ose teknologji, monedhat më të dobëta nënkuptojnë çmime më të larta.

Kjo ka nxitur inflacionin rekord në Turqi, ndër normat më të larta në Europë. Instituti i Statistikave Turke raportoi se inflacioni vjetor ishte 83.45% në shtator, megjithëse shumë kanë pretenduar se norma reale ka të ngjarë edhe më e lartë. Analisti i pavarur ENAG vlerësoi se inflacioni vjetor i IÇK-së (Indeksi i çmimit të konsumit) ishte në fakt 176.0%.

Bizneset turke janë goditur nga rënia e vlerës së lirës, ​​e cila ka bërë që kostot e prodhimit të rriten, ndërsa pagat e njerëzve janë reduktuar, sepse ata tani mund të blejnë më pak me paratë e tyre. Situata është edhe më e keqe për punëtorët e kualifikuar, thotë Dr Cem Oyvat, një pedagog i ekonomisë në Universitetin e Greenwich, duke çuar në një “ikje truri” shkatërruese.

Humbja e një talenti të tillë ka “potencialin për të dëmtuar ekonominë e Turqisë për një kohë të gjatë në të ardhmen, me ekonominë që humbet në vendet e punës dhe bizneset që këta individë mund të kishin krijuar”, thotë ai. Megjithatë, faktorë të tjerë janë në lojë.

Sipas Dr Oyvat, rritja e fortë e PBB-së që Turqia përjetoi gjatë dekadave të fundit nuk ishte “e qëndrueshme” në radhë të parë. Një pjesë e kësaj është për shkak të çështjeve më të thella strukturore, siç është deficiti i madh i llogarisë korente të Turqisë, që do të thotë se importon më shumë se eksportet e saj, por diçka tjetër është në lojë: normat e interesit.

Kur ekonomitë rriten me shpejtësi, rritja e normave të interesit shpesh përdoret nga bankat qendrore për të qetësuar ekonominë. Këtë e bëjnë duke rritur koston e huamarrjes, gjë që ul aktivitetin ekonomik. Por në Turqi ka ndodhur e kundërta. Normat e interesit janë mbajtur shumë të ulëta nga Banka Qendrore Turke, duke e bërë ekonominë të dalë jashtë kontrollit.

Si rezultat, besimi në ekonomi është shembur, ndërkohë që investitorët e huaj dhe vendas i kanë tërhequr paratë e tyre nga Turqia për shkak të rënies së lirë të lirës.

Normat e ulëta të interesit janë kryesisht për shkak të kuptimit “joortodoks” të Presidentit Recep Tayyip Erdogan të politikës monetare. Në të kaluarën, Erdogan fitoi zgjedhjet duke e përmbytur ekonominë me para të lira, por në fund ka kthim. Normat e ulëta të interesit kanë qenë “të dobishme” për “financuesit e mëdhenj” të partisë AKP të Erdogan, si ndërtimi dhe pasuritë e paluajtshme, të cilët mund të korrin më shumë fitime nga kreditë më të lira.

Një pjesë tjetër e historisë është “sfondi islamik” i Erdogan. Ai ishte një nga udhëheqësit e parë turq që shkoi në një shkollë fetare dhe ka trashëguar neverinë e Islamit ndaj kamatës, e cila e sheh huadhënien e parave me interes si mëkate. Në fund të fundit, është një kombinim i të gjitha këtyre gjërave.

Zyrtarët në Turqi janë të vetëdijshëm për atë që po ndodh dhe kanë kritikuar vazhdimisht status quo-në. Megjithatë, ndryshe nga situata në shumicën e ekonomive të tjera të përparuara, banka qendrore e Turqisë nuk është e pavarur nga qeveria, që do të thotë se është e vështirë për ta të adresojnë problemin.

Për t’i bërë gjërat më keq, Erdogan ka shkarkuar ministra të shumtë të financave dhe drejtues të bankës qendrore “në thelb për t’i dalë përballë tij” dhe për të sfiduar politikat e tij jokonvencionale. Një centralizim i pushtetit në duart e presidentit turk është në qendër të kësaj çështjeje. Erdogan dhe partia AKP kanë rënë në sondazhe pasi ekonomia është përkeqësuar, duke humbur kontrollin e dy qyteteve të mëdha të Turqisë, Stambollit dhe Ankarasë në zgjedhjet lokale në 2019.

Dita e gjykimit për Erdogan vjen në vitin 2023, kur Turqia do të mbajë zgjedhje kombëtare, megjithëse ka një shans që ai të ndryshojë gjërat, veçanërisht duke përdorur shpenzimet publike. Paga minimale ligjore u dyfishua kohët e fundit në Turqi në dritën e inflacionit të lartë. Megjithatë, perspektivat afatgjatë për qeverinë e tij do të jenë të zbehta nëse sondazhet mbeten të ulëta dhe politikat e saj ekonomike nuk ndryshojnë.

Edel Strazimiri / SCAN

Material i përgatitur nga portali SCAN TV.
Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.