Pse zjarri është i rëndësishëm për njerëzit (edhe pse me zjarret bëhet një rrezik)!

Në verë, me zjarre të pakontrolluara që shkatërrojnë tokat tona, zjarri është i frikshëm. Megjithatë, roli i tij ka qenë qendror në evolucionin dhe jetën e qenieve njerëzore: për qindra mijëra vjet, flakët na kanë shoqëruar nëpër botë, madje kanë formësuar trupin tonë. Por çfarë do të kishte ndodhur nëse paraardhësit tanë nuk do të kishin gjetur një mënyrë për të zbutur zjarrin? Sigurisht që tani do të ishim shumë të ndryshëm, shumë më pak të shumtë dhe ndoshta edhe fizikisht shumë të ndryshëm. Në fakt, e gjithë historia njerëzore rrotullohet rreth momentit në të cilin u zbulua se zjarri mund të shfrytëzohej duke kontrolluar fuqinë e tij.

Shembujt e parë të përdorimit të zjarrit datojnë të paktën një milion vjet më parë dhe u gjetën në një shpellë të Afrikës së Jugut. “Por ato janë ‘prova zjarri’ dhe jo vatra akoma më të strukturuara ku shihet përdorimi i vazhdueshëm i zjarrit për periudha të gjata kohore,” thotë Francesco Berna, një arkeolog në Universitetin Simon Fraser në Burnaby, Kanada. Berna studion origjinën e përdorimit të zjarrit dhe beson se qeniet e para të linjës njerëzore që mësuan të përdorin zjarrin ishin Homo Erectus. “Kontrolli real i zjarrit është një hap më kompleks, nga pikëpamja e sjelljes dhe njohjes. Dhe është shumë më e vështirë të provohet”, shpjegon Berna.

Në këtë histori të gjatë, një pikë vendimtare ishte momenti kur një nga paraardhësit tanë (ndoshta Homo habilis) filloi të gatuante ushqim, siç thotë antropologu anglez Richard Wrangham. Dhe kjo na dha një avantazh të madh. Në fakt, ushqimi i gatuar është më i lehtë për t’u tretur, dhe kështu kaloritë e kursyera për tretje u përdorën për të zgjeruar trurin. E gjithë kjo ndodhi, padyshim, në kohët e evolucionit, brenda disa qindra mijëra viteve. Megjithëse, për shkak të kërcimit të madh evolucionar që çoi në zhvillimin e Homo sapiens, zjarri nuk konsiderohet më faktori i vetëm.

Berna, por edhe paleontologë të tjerë, theksojnë se shumë objekte arkeologjike nuk kishin mbetje vatash. Prandaj, është e mundur që popullata të ndryshme të Homos të pushtojnë Evropën dhe pjesën tjetër të botës pa kontrollin sistematik të zjarrit. Në rastin e tyre, kaloritë e nevojshme për të zgjeruar trurin janë marrë nga indet e kafshëve si palca dhe truri i gjahut: “Ka shumë mbetje fosile të barngrënësve të mëdhenj, si elefantët ose kuajt, me kafkë të çarë dhe kocka të gjata të thyera në dy, vetëm për të arritur palcën dhe trurin”.

Por edhe nëse zjarri do të kishte qenë një shkak kontribuues dhe jo shkaku biologjik që lejoi trurin tonë të rritet, roli i tij ishte vendimtar për zhvillimin tonë evolucionar: në fakt, zjarri shërbeu për të na mbrojtur, duke mbajtur grabitqarët larg gjatë natës dhe për të na mbaj ngrohtë gjatë dimrit: është falë zjarrit që speciet njerëzore kanë mundur të përhapen në të gjithë planetin, madje duke jetuar në rajonet më të ftohta. Përdorimi i zjarrit si burim drite ka bërë të mundur edhe zgjatjen e aktiviteteve njerëzore pas perëndimit të diellit.

Zjarri më pas veproi si një ngjitës shoqëror: kur ndizej është vendi i grumbullimit të fiseve, ku përrallat dhe mitet janë përcjellë brez pas brezi. Më në fund, që kur Homo sapiens, dhe ndoshta Neandertalët, mësuan të përdorin zjarrin, udhëtimi i specieve tona është përshpejtuar. Ne dolëm në numër, pushtuam dhe ndryshuam planetin brenda disa mijëra viteve. Pa zjarrin, struktura e fiseve individuale dhe ndoshta e shoqërisë globale do të kishte qenë krejtësisht e ndryshme; vatra është një element unifikues dhe rrit komunikimin dhe transmetimin e informacionit në fis. Ekologjia e planetit do të kishte qenë krejtësisht e ndryshme.

Prandaj, kontrolli dhe përdorimi i zjarrit dhe i temperaturave të larta është baza e çdo qytetërimi: motorët me djegie të brendshme, termocentralet me karburant, madje edhe zjarret në kuzhinë ose bojlerin e shtëpisë janë të kufizuara dhe të dozuara. Në laboratorët shkencorë flaka e hollë e djegësit të Bunsenit është e gjithëpranishme, si dhe flakët shumë më të fuqishme në fabrikat e çelikut ose fabrikat e përpunimit të naftës. Me motorin me avull, zjarri është bërë më shumë se një furrë: ndërsa lëviz automjetet, ai konkurron drejtpërdrejt me forcën e muskujve.

Me pak fjalë, në tonat dhe në qytetërimet e tjera edhe të largëta në kohë, zjarri ishte dhe është absolutisht thelbësor për jetën. Pa të, ne ndoshta do të ishim ende të kufizuar në kontinentin afrikan, të paktë dhe të pambrojtur. Pa zjarr, udhëtimi ynë nëpër historinë e planetit do të kishte qenë shumë më i ngadalshëm dhe më i kujdesshëm, dhe disa zona të ftohta ose të thata ndoshta nuk do të ishin arritur dhe kolonizuar kurrë. A do të kishim qenë një specie më në ekuilibër me planetin? Ndoshta po, por në gjendje të egër.

Edel Strazimiri / SCAN

Material i përgatitur nga portali SCAN TV.
Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.